ग्रंथालय व माहितीशास्त्रातील नवे प्रवाह
ग्रंथालय व माहितीशास्त्रातील नवे प्रवाह
आपण माहितीच्या युगात राहतो. प्रत्येक क्षणाला कोणत्याही बाबतीत निर्णय घेताना आपल्याला त्या त्या बाबींसंदर्भात पूर्ण माहिती हवी असते. माहिती युगाला तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीची जोड मिळाल्यामुळे माहिती तंत्रज्ञानाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. तंत्रज्ञानामुळे नवनवीन माहिती मिळविणे संघटन करणे साठवणे व जास्तीत जास्त अचूक माहिती एखादा निर्णय घेताना उपलब्ध करून घेणे शक्य झाले आहे. माहितीतज्ज्ञ अथवा ग्रंथपाल यांना माहितीचे विविध स्रोत शोधून काढून पुस्तके अथवा इतर छापील स्वरूपातील माहिती लोकहितार्थ सुनियोजितपणे संकलित करावी लागते. अशी उपयुक्त माहिती वाचनीय पुस्तके अथवा साहित्य पारंपरिक दस्तऐवज उदा. हस्तलिखिते पुस्तके पेपर्स विविध नियतकालिके, नकाशे त्याचप्रमाणे टेप्स रेकॉर्डस् ध्वनिमुद्रण सी. डी. इ.मध्ये उपलब्ध होते.
कोणत्याही संस्थेच्या विकासासाठी व्यवस्थापन ही एक अत्यावश्यक बाब आहे. व्यवस्थापनाचा सर्वसामान्य अर्थ म्हणजे संस्थेच्या उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी आवश्यक घटकांची विभागणी करून या विभागणीचे वितरण मनुष्यबळाचा स्तर वा अधिकारानुसार ती समाजाभिमुख आहे. या संस्थेद्वारा समाजप्रबोधनाचे उद्दिष्ट साध्य करण्याचा प्रयत्न केला जातो. समाजप्रबोधन व शिक्षण विकासाला साहाय्य या उद्दिष्टामुळे साहजिकच ग्रंथालयाचे कार्य मार्गदर्शक स्वरूपाचे असून, ते सेवाभावी वृत्तीवर आधारित आहे. ग्रंथालयाच्या व्यवस्थापनाचे स्वरूप पाहता व्यवस्थापन दोन विभागात विभागले गेले आहे. १) सैद्धांतिक व्यवस्थापन २) क्रियात्मक व्यवस्थापन. सैद्धांतिक व्यवस्थापनाने व्यवस्थापनाचे प्राथमिक कार्य पार पाडणे अभिप्रेत आहे. यामध्ये संस्थेची उद्दिष्टे तयार करणे या उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी निश्चित अशा धोरणांची आखणी करणे व या धोरणांच्या अंमलबजावणीची कार्यपद्धती ठरविणे हा सैद्धांतिक व्यवस्थापनाचा भाग आहे. क्रियात्मक व्यवस्थापन हे उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी आवश्यक व अनिवार्य अशा कृती घटकांशी संबंधित असते. याअंतर्गत भांडवल साधनसामग्री मनुष्यबळ वेळ व प्रत्यक्ष कृतीप्रणाली या मूलभूत घटकांचा समावेश होतो. या घटकांच्या आधारे उद्दिष्ट पूर्तता करण्यासाठी प्रत्यक्ष मूलभूत घटकांवर नियोजन नियंत्रण संघटन समन्वय या व्यवस्थापनाच्या कार्यावर आधारित प्रक्रिया करणे आवश्यक ठरते. या कृतींद्वारे सिद्ध झालेले उत्पादन म्हणजे सर्वोत्तम ग्रंथालय सेवा होय. या सर्व घटकांचा समन्वय साधून प्रत्यक्ष उत्पादित सेवा लाभदायी व सर्वोत्तम बनविणे ही सर्वच प्रक्रिया कृतीजन्य असल्याने याला ‘क्रियात्मक व्यवस्थापन’ असे संबोधले जाते.
व्यवस्थापनाची व्याख्या- According to Henery Fayol : ``To manage is to Forecast and plan, to organize to command, to coordenate and control''
भविष्याचा अंदाज, नियोजन, संघटन, आदेश, समन्वय व नियंत्रण करणे म्हणजेच व्यवस्थापन
According to harold koontz and heinz whehirich: ``Management is the process of designing and maintaining an environment in which individuals, working together in groups accomplish efficiency selected ain.''
‘‘व्यवस्थापनाद्वारे गटनिहाय काम करण्याचे वातावरण निर्माण करणे व ते कायम ठेवून परिणामकारक उद्दिष्टपूर्तीकरण म्हणजेच व्यवस्थापन होय.’’
व्यवस्थापनाची तत्त्वे आणि कार्ये : व्यवस्थापन हे तात्विक बैठकीवर आधारित असते. व्यवस्थापन प्रक्रियेत कार्यरत असताना प्राप्त झालेल्या अनुभवावर आधारित तत्त्वांची निर्मिती करून व्यवस्थापनाचा तात्विक बैठक प्राप्त करून दिली जाते. व्यवस्थापनाच्या कार्यात नियोजन, संघटन, मनुष्यबळ समन्वय, अहवाल, अंदाजपत्रक या कार्याचा समावेश होतो.
व्यवस्थापनाचे स्वरूप आणि व्याप्ती : व्यवस्थापनाचा विचार करीत असताना संस्थेच्या उद्दिष्टांचा व त्यावर आधारित कृतीचा विचार करून व्यवस्थापनाचे स्वरूप निश्चित करावे लागते. याद्वारे व्यवस्थापनाचे वैशिष्टय़ सुस्पष्ट होते. व्यवस्थापनाच्या स्वरूपाचा विचार करीत असताना व्यवस्थापनाची संकल्पना व व्यवस्थापनाची कृती या बाबी विचारात घ्याव्या लागतात. कोणत्याही कार्यप्रणालीत व्यवस्थापन स्वत: कार्य करीत नाही तर कार्यप्रणाली अंतर्गत मनुष्यबळ, भौतिक सुविधा, आर्थिक स्रोत हे घटक उद्दिष्ट पूर्ततेकरिता कार्यरत असतात. व्यवस्थापनाचे कार्य घटकांच्या माध्यमातून केले जाते. म्हणूनच व्यवस्थापनाचे स्वत:चे असे अस्तित्व आले. कलेसाठी सर्जनशील दृष्टी असावी लागते आणि कोणतीही सर्जनशीलता ही कलेच्या निर्मितेस कारणीभूत ठरते. व्यवस्थापन प्रक्रियेतील घटकांचा समन्वय साधताना सर्जनशीलता पाहिजे आणि या घटकांच्या कौशल्यपूर्ण हाताळणीमुळे कार्यसिद्धी सुलभ होते. यासाठी व्यवस्थापन ही कला आहे. कोणत्याही व्यवस्थापनाची व्याप्ती प्राथमिक स्तरावर साधनसामुग्रीशी संबंधित असते. ग्रंथालयाची इमारत फर्निचर, यंत्रसामुग्री आणि वाचनसाहित्य ही ग्रंथालय व्यवस्थापनाशी संबंधित साधनसामुग्री होय. या साधनसामुग्रीच्या उपलब्धतेसाठी आर्थिक स्रोतांशी आवश्यकता असते. ग्रंथालयातील वाचनसाहित्य उपस्कारासाठी व सेवांच्या उपलब्धतेसाठी मनुष्यबळ हा महत्त्वपूर्ण घटक असल्याने त्याचे व्यवस्थापन हे प्राधान्याने विचारात घ्यावे लागते. प्रत्येक संस्थेचे उद्दिष्ट हे सेवा व वस्तूउत्पादन करणे हे असते. या उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी निर्धारित वस्तू उत्पादनाची व सेवेची उपलब्धता करून त्याचे विपणन करणे हे व्यवस्थापनाशी संबंधित असते. ग्रंथालयातील सेवा हे उत्पादन असून त्याचे विपणन ही आजच्या काळाची गरज आहे. या विपणनद्वारे सेवेची विक्री पुरवठा हेच संस्थेचे अंतिम उद्दिष्ट असते. एकूणच व्यवस्थापनाचे स्वरूप हे सर्व व्यापक असून त्याची व्याप्ती भौतिक सुविधा साधनसामुग्री मनुष्यबळ उत्पादन व विक्री या सर्व घटकांशी निगडीत आहे.
व्यवस्थापनाचे आधुनिक स्वरूप : व्यवस्थापन ही संकल्पना एक सदैव आवश्यक अशी बाब असून व्यवस्थापनाच्या स्वरूपात कालसापेक्ष बदल झालेला आहे. कालसापेक्ष बदलणाऱ्या भौतिक बाबी, साधनसामुग्री पर्यावरण आर्थिक स्रोतांचे स्वरूप उत्पादन विपणन व विक्री यामुळे व्यवस्थापनाच्या स्वरूपात बदल घडणे अपरिहार्य ठरते. ग्रंथालय व्यवस्थापनाचा विचार करता सुरुवातीला प्रलेखांचे स्वरूप हे हस्तलिखितासारखे होते. कालसापेक्ष मुद्रित- अमुद्रित उपलब्ध झाले. अशा प्रलेखांचे संग्रहण व त्यावर आधारित सेवा यांचे स्वरूप बदलले. ज्ञानाच्या माहितीचा विस्फोट व संप्रेषणातील अत्याधुनिक तंत्रज्ञान यामुळे ज्ञानाच्या माहितीच्या आदानप्रदान पद्धतीमध्ये झालेला गतीमान बदल वाचकांच्या वाचन अभिरुचीमधील बदल त्यांच्या गरजांमधील बदल यामुळे व्यवस्थापनाचे स्वरूप बदलत गेले. यातून आजचे आधुनिक व्यवस्थापन उदयाला आले. व्यवस्थापनविषयक आधुनिक दृष्टीकोनामुळे संस्थेच्या कार्यात गुणवत्तापूर्ण वृद्धी करण्यास मदत होते. याचबरोबर कोणत्याही व्यवस्थापनामध्ये व्यवस्थापन पद्धतींना महत्त्व प्राप्त झाले आहे. व्यवस्थापनाच्या अवलंबनामुळे विविध स्तरावर समस्यांचा आढावा घेऊन समस्येचा निराकरण करण्याच्या दृष्टीने विचारविनिमय करणे सोपे होते व संस्थेच्या उद्दिष्टपूर्तीसाठी एकसंध वृत्तीने कार्यरत होता येते. वेळोवेळी होणाऱ्या मूल्यांकनाद्वारे समस्या निराकरण होऊन गुणवत्तापूर्ण उत्पादने वा सेवा उपलब्ध करणे शक्य होते. संस्थेच्या ध्येयधोरणानुसार मूल्य प्रभावीतता (COST-EFFECTIVENESS) वा मूल्यावर आधारित (COST-BENEFIT) फायदा यांची पडताळणी करणे शक्य होते.
ग्रंथपालाची कर्तव्ये : ग्रंथालयासारख्या सेवाभावी संस्थेचा विकास करताना प्रशासक प्रमुख या नात्याने ग्रंथपालाची भूमिका महत्त्वाची असते. ग्रंथपाल हा पालक संस्था व ग्रंथालयातील प्रशासन यामधील दुवा असतो. ग्रंथालय सेवकांमार्फत वाचकाभिमुख सेवा देताना संस्थेची उद्दिष्टपूर्ती होणे आवश्यक असते, याचे भान ग्रंथपालास असले पाहिजे. चातुर्य व कौशल्य पणाला लावून ग्रंथपालाने ग्रंथालयाचा विकास करणे हेच ग्रंथपालाचे महत्त्वाचे कार्य असते.
ग्रंथपालाची आत्मीयता : ग्रंथपाल हा ग्रंथालयाचा प्रमुख असतो. ग्रंथालयाच्यासमोर नेहमीच ग्रंथालयाच्या विकासाची दृष्टी असली पाहिजे. ग्रंथालयाचा वेळ व पैसा कसा वाचेल व वाचकांना दर्जेदार सेवा कशाप्रकारे देता येतील याचा प्रयत्न ग्रंथपालाकडून सातत्यपूर्वक होणे गरजेचे असते. हे सर्व करताना ग्रंथपालाला ग्रंथालयाविषयी आपुलकी असणे गरजेचे ठरते. ग्रंथपालाने ग्रंथालय ही आपली कर्मभूमी या भावनेने वागले पाहिजे.
अद्ययावत माहिती तंत्रज्ञानाचा स्वीकार : माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात नवनवीन कल्पना प्रत्यक्ष कार्यरत होताना दिसतात. या नवीन तंत्रज्ञानाचा स्वीकार ग्रंथपालाने केला पाहिजे. सदैव आपल्याला अद्ययावत ठेवले पाहिजे तरच त्याला आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करता येईल. ग्रंथपालाने ज्ञान व्यवस्थापनाची नवी तंत्रे आणि क्षेत्रे यांचा सदैव शोध घेतला पाहिजे.
वाचन साहित्य संग्रह विकास : ग्रंथालयामध्ये वाचन साहित्याची खरेदी करावीच लागते. हे वाचन साहित्य उपार्जित करत असताना वाचकांच्या मनोवृत्तीचा व अभ्यासाचा आवाका पाहून वाचन साहित्याची खरेदी केली गेली पाहिजे. आंतरग्रंथालयीन सेवांचा अवलंब करून वाचकांना आवश्यक असे वाचनसाहित्य उपलब्ध करून दिले पाहिजे. ग्रंथालयाची उद्दिष्टे समोर ठेवून उपयुक्त व अद्ययावत वाचनसाहित्य खरेदी करणे हे संग्रह विकासाचे मूलभूत धोरण असले पाहिजे.
व्यवस्थापनातील तंत्राची वैशिष्टय़े : आधुनिक काळामध्ये कोणत्याही संस्थेचे व्यवस्थापन व्यावसायिक भूमिकेतून करण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे. मग ती संस्था उत्पादन करणारी असो, भौतिक सेवा, सामाजिक सेवा किंवा कोणत्याही प्रकारची सेवाभावी संस्था असो. त्यांचा उगम कसा झाला, विकास कसा होत गेला, त्यांच्यामध्ये कोणकोणते बदल होत गेले, अशा अनेक बाबींचा विचार व्यवस्थापन करताना व्यवस्थापकाला नियोजन, संघटन, मनुष्यबळ, नेतृत्व आणि नियंत्रण, अशा कार्याचा आधार घ्यावा लागतो आणि प्रत्येक कार्याच्या आधारे व्यवस्थापनासाठी काही तंत्रे वापरून कोणत्याही संस्थेचे व्यवस्थापन सुरळीत पार पाडण्यास मदत होते. विश्लेषणाधिष्ठित स्वरूप, वस्तुनिष्ठ स्वरूप, तंत्राचे सांख्यिकीय स्वरूप ही व्यवस्थापनातील तंत्राची वैशिष्टय़े आहेत. बदल हा निसर्गाचा तसाच तो मानवाचा स्थायीभाव आहे. बदल जसे उपकारक, तसेच अपायकारक असतात. काळानुरूप बदल हा घडतच असतो. अलीकडे बदल हादेखील व्यवस्थापनाचा अविभाज्य घटक झालेला आहे.
संकरित आणि इलेक्ट्रॉनिक ग्रंथालयांचे व्यवस्थापन : पारंपरिक ग्रंथालये आणि डिजिटल निर्माण झालेल्या ग्रंथालयांना संकरित ग्रंथालये म्हणून संबोधले जाते. अशा ग्रंथालयातील वाचनसाहित्य हे इलेक्ट्रॉनिक स्रोत स्वरूपात व पारंपरिक स्रोत हे कागदावर मुद्रित वा लिखित स्वरूपात उपलब्ध असतात. अशा ग्रंथालयातील सेवांचे स्वरूपदेखील संमिश्र स्वरूपाचे असते. तंत्रज्ञानावर आधारित सेवांबरोबरच पारंपरिक ग्रंथालयातील सेवा अशा ग्रंथालयातून उपलब्ध करून दिली जाते. पारंपरिक वाचन स्रोताबरोबर आधारित ज्ञान क्षेत्रांबरोबर विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांच्यामुळे ज्ञानक्षेत्रात आमूलाग्र विकास होत आहे. ज्ञानविकासाची ही गती केवळ पारंपरिक वाचनसाहित्याच्या माध्यमातून सर्वदूर व अल्पकालावधीत वा तात्काळ उपलब्ध होणे शक्य होत नाही. वैज्ञानिक व्यापार क्षेत्रातील उलाढाली याकरिता गतिमान ज्ञानवितरण गरजेचे ठरते आहे. याचा अंतिम परिणाम हा अशा ज्ञानविकासाचा अद्ययावत तपशील त्याअंतर्गत माहिती ग्रंथालयाद्वारे जलद गतीने उपलब्ध करून देण्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक स्रोतांची आवश्यकता ही आजची गरज आहे. यामुळे पारंपरिक स्रोत व इलेक्ट्रॉनिक स्रोत व त्याआधारे ग्रंथालय सेवा या अपरिहार्य ठरत आहेत आणि याची परिणीती म्हणजेच संकरित ग्रंथालयांचा उदय होय. संकरित ग्रंथालयातील उपार्जन उपस्कार ही संमिश्र स्वरूपात करणे गरजेचे भासत आहे आणि यामुळेच विद्यमान स्थितीत संकरित ग्रंथालये ही गरजेची ठरत आहेत. ग्रंथालयातील माहिती व ज्ञानसंग्रहण स्रोत अथवा वाचन साहित्य हे इलेक्ट्रॉनिक किंवा डिजिटल स्वरूपात असल्यास अशा ग्रंथालयांना इलेक्ट्रॉनिक किंवा डिजिटल ग्रंथालये म्हणून ओळखले जाते. प्रत्यक्ष चार भिंतींच्या आत न राहता ही या ग्रंथालयाचे परीक्षेत्र भिंतींच्या बाहेर पोहोचलेले असल्याने त्यांना भिंतीविरहित ग्रंथालये असे संबोधिले जाते. ग्रंथालयात ज्ञान व माहितीमध्ये संग्रहित केली जातात. ग्रंथालयाचा मूळ उद्देश ज्ञान व माहिती संग्रहण हा असला तरी संग्रहित ज्ञान व माहिती ग्रंथालयाच्या वाचकापर्यंत पोहोचविणे ही ग्रंथालय, ग्रंथपाल आणि ग्रंथालय सेवक यांची जबाबदारी आहे. ज्ञान व माहिती संग्रहण साधने प्राचीन काळापासून ते विद्यमान इलेक्ट्रॉनिक डिजिटल साधनापर्यंत कालसापेक्ष बदलत आलेली आहेत. परिणामी माहिती प्रसारणाची साधने माध्यमे व पद्धतींमध्ये काळानुरूप बदल झाला आणि हा बदल ग्रंथालयांनी स्वीकारला आहे. मात्र हा बदल अनेक स्थित्यंतरातून झाला असल्याने तो स्वीकारणे त्यांचा वापर करणे याबाबत मात्र ग्रंथालयांना अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागले आहे. समस्याप्रधान वातावरणात सामाजिक विकास साधत असताना ग्रंथालयात संग्रहित केलेली माहिती उपयुक्त ठरलेली आहे. कमीतकमी वेळेत योग्य ते वाचनसाहित्य उपलब्ध करून देण्यासाठी आणि ज्ञानसाधनांचा वाढलेला आवाका प्रकाशनांची प्रचंड उपलब्धता माहितीतील वाढ ग्रंथालयाच्या आर्थिक समस्या इ.सारख्या अनेक घटकांचा विचार करता विविध प्रकारच्या सेवांचे आयोजन ग्रंथालयांना करावे लागत आहे. यासाठी साक्षरता, ग्रंथालय साक्षरता यासारखे उपक्रम राबविणे गरजेचे आहे. विद्यमान जग हे ज्ञानाचे विज्ञानाचे आणि तंत्रज्ञानाचे जग म्हणून ओळखले जाते. या पाश्र्वभूमीवर ज्ञान व ज्ञानावर आधारित निर्मिती साधने याला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे. ज्ञाननिर्मितीला प्रोत्साहन प्राप्त होण्याच्या दृष्टीने जागतिक पातळीवर विविध संमेलने परिषदांमधून चर्चा होऊन बौद्धिक संपदा हक्क (Intellectual property right) ही संकल्पना अस्तित्वात आली. मुद्रणकलेचा विकास होत असताना सुरुवातीला मुद्रकांना ‘स्टेशनटस्’ असं संबोधण्यात येई. या मुद्रकांनी १५३४ च्या कालखंडात महत्त्वपूर्ण अशा पाश्चात्त्य ग्रंथांच्या निर्मितीचे संपादन केले. मुद्रकाच्या संघटना व प्रबोधन याद्वारे १७१० मध्ये कॉपीराइट अ‍ॅक्टला निश्चित स्वरूप प्राप्त झाले. त्यानुसार प्रथम प्रकाशनानंतर १४ वर्षांपर्यंत प्रकाशनाचे हक्क शाबीत ठेवण्यात आले. विविध स्तरावरील निर्मात्याकडून वेळोवेळी केलेले संघर्ष व संघटनात्मक प्रयत्नांनी १८१४ मध्ये या अधिकाराची मर्यादा २८ वर्षांपर्यंत वाढविण्यात आली. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ब्रिटन अमेरिका या राष्ट्रांच्या प्रयत्नांनी १९११ चा कॉपीराइट कायदा अस्तित्वात आला. यामध्ये आमूलाग्र बदल होऊन चित्रपटनिर्मिती, आकाशवाणी आणि टंकलिखित आकृतीबंधाचा यामध्ये समावेश करण्यात आला. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील पाश्र्वभूमीचा विचार करता
यू. सी. सी (The Universal Copyright Convention) याद्वारे युनायटेड स्टेटसने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आंतरराष्ट्रीय कॉपीराइट एक जाळे निर्माण करण्याचा सक्षम प्रयत्न केला.
यू. सी. सी.चा विकसनशील देशाकरिता विकास-The stockholm and paris Revisions of U. C. C. द्वारे विकसनशील देशाकरिता विचार करून या कायद्याला बौद्धिक संपदा हक्काचे स्वरूप प्राप्त करून देण्यात आले. The Copyright Designs and patents Act 1988 तंत्रज्ञानाच्या अवलंबामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कॉपीराइट कायद्यामध्ये पुन्हा बदल करणे गरजेचे ठरून काही सुधारणा या कायद्याद्वारे करण्यात आल्या. तंत्रज्ञानामुळे फोटोकॉपिइंग ऑडिओ-व्हिडीओ टेपिंग, संगणक स्रोतनिर्मितीमधील अंतर्भावामुळे ब्रिटिश कायद्यात सुधारणा करणे क्रमप्राप्त ठरले.
ग्रंथालयातील इलेक्ट्रॉनिक संसाधनांचे व्यवस्थापन : इलेक्ट्रॉनिक संसाधने जरी इतर अद्ययावत व जतन करण्यास सोपी असली तरी अशा प्रकारच्या संसाधनांचे व्यवस्थापन करणे ही फारच महत्त्वाची बाब आहे. त्यासाठी ग्रंथपालांनी खालील बाबींवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.
१) आर्थिक अंदाजपत्रक : इलेक्ट्रॉनिक संसाधनांची केवळ एकदा खरेदी करून भागेल, असे नाही तर ती माहिती वापरण्यासाठी पाहण्यासाठी लागणारे उपयुक्त तंत्रज्ञान, तसेच ती माहिती विशिष्ट कालावधीनंतर अद्ययावत करून घेणे गरजेचे असते, तसेच स्वामित्व हक्क खरेदी करण्यासाठीसुद्धा आर्थिक तरतुदीची गरज असते. ग्रंथपालांना आर्थिक अंदाजपत्रक वेळोवेळी बदलून योग्य तरतूद करावी लागते.
२) उत्पादनाचा दर्जा : इलेक्ट्रॉनिक संसाधनाची खरेदी करताना त्यांचा दर्जा पाहणे खूपच गरजेचे असते. आजकाल सर्वानाच जलद माहिती हवी असते आणि इंटरनेट हे सर्वात वेगवान माध्यम असल्यामुळे त्याकडे सर्वाचा ओढा असतो. बऱ्याचदा इंटरनेटवर उपलब्ध असणाऱ्या माहितीच्या खरेपणाची अचूकता कोणीही खात्री देऊ शकत नाही.
३) तंत्रज्ञानाची कालबध्दता : तंत्रज्ञानातील उत्क्रांतीचा हा एक परिणाम आहे, की ज्यामुळे नवीन तंत्रज्ञान विकसित झाल्यावर जुने तंत्रज्ञान फारसे उपयोगात आणले जात नाही आणि एका अर्थाने ते कालबा'ा ठरते. उदा. हार्डवेअरमध्ये वेळोवेळी बदल होत आहेत, नवनवीन आज्ञावली अस्तित्वात येत आहेत. त्यामुळे आपला संगणक सतत अद्ययावत करणे गरजेचे आहे.
४) अधिकार करार : बरेचसे प्रकाशक इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात असलेली माहिती देताना काही करार करतात. ते पाळणे गरजेचे असते. असे उत्पादन खरेदी करण्यापूर्वी त्या कराराचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
५) स्वामित्व हक्क : आंतरराष्ट्रीय ठरावानुसार बौद्धिक हक्कामध्ये कॉपीराइट हा महत्त्वाचा असून, लेखकाने प्रकाशित केलेल्या तारखेपासून हयातभर व हयातीनंतर ६० वर्षे अशा अधिकारांचा अंमल असतो. या कालावधीनंतर असे पुस्तक सार्वजनिक वापरासाठी मुक्त होते. अंकीय रुपांतरासाठी अशी ग्रंथसंपदा फक्त विचारात घेता येते किंवा पूर्वपरवानगीसह ग्रंथाचा विचार करता येतो. इलेक्ट्रॉनिक प्रकाशनामध्ये दिवसेंदिवस अतिशय वेगाने बदल होत आहेत.
६) मानवी संसाधन : ग्रंथालयातील कर्मचाऱ्यांना अद्ययावत तंत्रज्ञानाचे प्रशिक्षण देणे तसेच नवनवीन कौशल्ये स्वत:मध्ये विकसित करून घेण्यासाठी प्रवृत्त करणे गरजेचे आहे. आजकाल इंटरनेट डिजिटल ग्रंथालये यांचा होत असलेला विकास व त्यांचा सर्वस्तरीय अवलंब हे ग्रंथालय संस्कृती समोरचे मोठे आव्हान आहे. ज्ञानव्यवस्थापनासाठी तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर परस्पर आदान-प्रदानता नव्या ज्ञानस्रोतांचा व बाह्य स्रोतांचा स्वीकार उदा. कोलॅबरेटिल प्लॅटफॉर्मस् रिपॉझरिपिज यांचा सापेक्ष वापर व त्यावर आधारित प्रभावी सेवा, ग्रंथालय सेवांचे माहिती सेवांत होत असलेले परिवर्तन आणि या प्रभावीपणे वाचकांच्यापर्यंत पोहोचणे गरजेचे असल्याने प्रशिक्षणास प्राधान्यक्रम प्राप्त झाला आहे. नवी प्रमाणके निर्धारित करणे निकष व नियमांचा अवलंब करणे प्रभावी सेवा देत असताना आपल्या ग्रंथालयाची सुरक्षितता जपणे व वैशिष्टय़ टिकविणे हे ग्रंथालय क्षेत्रातले आधुनिक संस्कृतीपुढील फार मोठे आव्हान आहे.
कोणत्याही संस्थेच्या विकासासाठी व्यवस्थापन ही एक अत्यावश्यक बाब आहे. व्यवस्थापनाचा सर्वसामान्य अर्थ म्हणजे संस्थेच्या उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी आवश्यक घटकांची विभागणी करून या विभागणीचे वितरण मनुष्यबळाचा स्तर वा अधिकारानुसार ती समाजाभिमुख आहे. या संस्थेद्वारा समाजप्रबोधनाचे उद्दिष्ट साध्य करण्याचा प्रयत्न केला जातो. समाजप्रबोधन व शिक्षण विकासाला साहाय्य या उद्दिष्टामुळे साहजिकच ग्रंथालयाचे कार्य मार्गदर्शक स्वरूपाचे असून, ते सेवाभावी वृत्तीवर आधारित आहे. ग्रंथालयाच्या व्यवस्थापनाचे स्वरूप पाहता व्यवस्थापन दोन विभागात विभागले गेले आहे. १) सैद्धांतिक व्यवस्थापन २) क्रियात्मक व्यवस्थापन. सैद्धांतिक व्यवस्थापनाने व्यवस्थापनाचे प्राथमिक कार्य पार पाडणे अभिप्रेत आहे. यामध्ये संस्थेची उद्दिष्टे तयार करणे या उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी निश्चित अशा धोरणांची आखणी करणे व या धोरणांच्या अंमलबजावणीची कार्यपद्धती ठरविणे हा सैद्धांतिक व्यवस्थापनाचा भाग आहे. क्रियात्मक व्यवस्थापन हे उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी आवश्यक व अनिवार्य अशा कृती घटकांशी संबंधित असते. याअंतर्गत भांडवल साधनसामग्री मनुष्यबळ वेळ व प्रत्यक्ष कृतीप्रणाली या मूलभूत घटकांचा समावेश होतो. या घटकांच्या आधारे उद्दिष्ट पूर्तता करण्यासाठी प्रत्यक्ष मूलभूत घटकांवर नियोजन नियंत्रण संघटन समन्वय या व्यवस्थापनाच्या कार्यावर आधारित प्रक्रिया करणे आवश्यक ठरते. या कृतींद्वारे सिद्ध झालेले उत्पादन म्हणजे सर्वोत्तम ग्रंथालय सेवा होय. या सर्व घटकांचा समन्वय साधून प्रत्यक्ष उत्पादित सेवा लाभदायी व सर्वोत्तम बनविणे ही सर्वच प्रक्रिया कृतीजन्य असल्याने याला ‘क्रियात्मक व्यवस्थापन’ असे संबोधले जाते.
व्यवस्थापनाची व्याख्या- According to Henery Fayol : ``To manage is to Forecast and plan, to organize to command, to coordenate and control''
भविष्याचा अंदाज, नियोजन, संघटन, आदेश, समन्वय व नियंत्रण करणे म्हणजेच व्यवस्थापन
According to harold koontz and heinz whehirich: ``Management is the process of designing and maintaining an environment in which individuals, working together in groups accomplish efficiency selected ain.''
‘‘व्यवस्थापनाद्वारे गटनिहाय काम करण्याचे वातावरण निर्माण करणे व ते कायम ठेवून परिणामकारक उद्दिष्टपूर्तीकरण म्हणजेच व्यवस्थापन होय.’’
व्यवस्थापनाची तत्त्वे आणि कार्ये : व्यवस्थापन हे तात्विक बैठकीवर आधारित असते. व्यवस्थापन प्रक्रियेत कार्यरत असताना प्राप्त झालेल्या अनुभवावर आधारित तत्त्वांची निर्मिती करून व्यवस्थापनाचा तात्विक बैठक प्राप्त करून दिली जाते. व्यवस्थापनाच्या कार्यात नियोजन, संघटन, मनुष्यबळ समन्वय, अहवाल, अंदाजपत्रक या कार्याचा समावेश होतो.
व्यवस्थापनाचे स्वरूप आणि व्याप्ती : व्यवस्थापनाचा विचार करीत असताना संस्थेच्या उद्दिष्टांचा व त्यावर आधारित कृतीचा विचार करून व्यवस्थापनाचे स्वरूप निश्चित करावे लागते. याद्वारे व्यवस्थापनाचे वैशिष्टय़ सुस्पष्ट होते. व्यवस्थापनाच्या स्वरूपाचा विचार करीत असताना व्यवस्थापनाची संकल्पना व व्यवस्थापनाची कृती या बाबी विचारात घ्याव्या लागतात. कोणत्याही कार्यप्रणालीत व्यवस्थापन स्वत: कार्य करीत नाही तर कार्यप्रणाली अंतर्गत मनुष्यबळ, भौतिक सुविधा, आर्थिक स्रोत हे घटक उद्दिष्ट पूर्ततेकरिता कार्यरत असतात. व्यवस्थापनाचे कार्य घटकांच्या माध्यमातून केले जाते. म्हणूनच व्यवस्थापनाचे स्वत:चे असे अस्तित्व आले. कलेसाठी सर्जनशील दृष्टी असावी लागते आणि कोणतीही सर्जनशीलता ही कलेच्या निर्मितेस कारणीभूत ठरते. व्यवस्थापन प्रक्रियेतील घटकांचा समन्वय साधताना सर्जनशीलता पाहिजे आणि या घटकांच्या कौशल्यपूर्ण हाताळणीमुळे कार्यसिद्धी सुलभ होते. यासाठी व्यवस्थापन ही कला आहे. कोणत्याही व्यवस्थापनाची व्याप्ती प्राथमिक स्तरावर साधनसामुग्रीशी संबंधित असते. ग्रंथालयाची इमारत फर्निचर, यंत्रसामुग्री आणि वाचनसाहित्य ही ग्रंथालय व्यवस्थापनाशी संबंधित साधनसामुग्री होय. या साधनसामुग्रीच्या उपलब्धतेसाठी आर्थिक स्रोतांशी आवश्यकता असते. ग्रंथालयातील वाचनसाहित्य उपस्कारासाठी व सेवांच्या उपलब्धतेसाठी मनुष्यबळ हा महत्त्वपूर्ण घटक असल्याने त्याचे व्यवस्थापन हे प्राधान्याने विचारात घ्यावे लागते. प्रत्येक संस्थेचे उद्दिष्ट हे सेवा व वस्तूउत्पादन करणे हे असते. या उद्दिष्ट पूर्ततेसाठी निर्धारित वस्तू उत्पादनाची व सेवेची उपलब्धता करून त्याचे विपणन करणे हे व्यवस्थापनाशी संबंधित असते. ग्रंथालयातील सेवा हे उत्पादन असून त्याचे विपणन ही आजच्या काळाची गरज आहे. या विपणनद्वारे सेवेची विक्री पुरवठा हेच संस्थेचे अंतिम उद्दिष्ट असते. एकूणच व्यवस्थापनाचे स्वरूप हे सर्व व्यापक असून त्याची व्याप्ती भौतिक सुविधा साधनसामुग्री मनुष्यबळ उत्पादन व विक्री या सर्व घटकांशी निगडीत आहे.
व्यवस्थापनाचे आधुनिक स्वरूप : व्यवस्थापन ही संकल्पना एक सदैव आवश्यक अशी बाब असून व्यवस्थापनाच्या स्वरूपात कालसापेक्ष बदल झालेला आहे. कालसापेक्ष बदलणाऱ्या भौतिक बाबी, साधनसामुग्री पर्यावरण आर्थिक स्रोतांचे स्वरूप उत्पादन विपणन व विक्री यामुळे व्यवस्थापनाच्या स्वरूपात बदल घडणे अपरिहार्य ठरते. ग्रंथालय व्यवस्थापनाचा विचार करता सुरुवातीला प्रलेखांचे स्वरूप हे हस्तलिखितासारखे होते. कालसापेक्ष मुद्रित- अमुद्रित उपलब्ध झाले. अशा प्रलेखांचे संग्रहण व त्यावर आधारित सेवा यांचे स्वरूप बदलले. ज्ञानाच्या माहितीचा विस्फोट व संप्रेषणातील अत्याधुनिक तंत्रज्ञान यामुळे ज्ञानाच्या माहितीच्या आदानप्रदान पद्धतीमध्ये झालेला गतीमान बदल वाचकांच्या वाचन अभिरुचीमधील बदल त्यांच्या गरजांमधील बदल यामुळे व्यवस्थापनाचे स्वरूप बदलत गेले. यातून आजचे आधुनिक व्यवस्थापन उदयाला आले. व्यवस्थापनविषयक आधुनिक दृष्टीकोनामुळे संस्थेच्या कार्यात गुणवत्तापूर्ण वृद्धी करण्यास मदत होते. याचबरोबर कोणत्याही व्यवस्थापनामध्ये व्यवस्थापन पद्धतींना महत्त्व प्राप्त झाले आहे. व्यवस्थापनाच्या अवलंबनामुळे विविध स्तरावर समस्यांचा आढावा घेऊन समस्येचा निराकरण करण्याच्या दृष्टीने विचारविनिमय करणे सोपे होते व संस्थेच्या उद्दिष्टपूर्तीसाठी एकसंध वृत्तीने कार्यरत होता येते. वेळोवेळी होणाऱ्या मूल्यांकनाद्वारे समस्या निराकरण होऊन गुणवत्तापूर्ण उत्पादने वा सेवा उपलब्ध करणे शक्य होते. संस्थेच्या ध्येयधोरणानुसार मूल्य प्रभावीतता (COST-EFFECTIVENESS) वा मूल्यावर आधारित (COST-BENEFIT) फायदा यांची पडताळणी करणे शक्य होते.
ग्रंथपालाची कर्तव्ये : ग्रंथालयासारख्या सेवाभावी संस्थेचा विकास करताना प्रशासक प्रमुख या नात्याने ग्रंथपालाची भूमिका महत्त्वाची असते. ग्रंथपाल हा पालक संस्था व ग्रंथालयातील प्रशासन यामधील दुवा असतो. ग्रंथालय सेवकांमार्फत वाचकाभिमुख सेवा देताना संस्थेची उद्दिष्टपूर्ती होणे आवश्यक असते, याचे भान ग्रंथपालास असले पाहिजे. चातुर्य व कौशल्य पणाला लावून ग्रंथपालाने ग्रंथालयाचा विकास करणे हेच ग्रंथपालाचे महत्त्वाचे कार्य असते.
ग्रंथपालाची आत्मीयता : ग्रंथपाल हा ग्रंथालयाचा प्रमुख असतो. ग्रंथालयाच्यासमोर नेहमीच ग्रंथालयाच्या विकासाची दृष्टी असली पाहिजे. ग्रंथालयाचा वेळ व पैसा कसा वाचेल व वाचकांना दर्जेदार सेवा कशाप्रकारे देता येतील याचा प्रयत्न ग्रंथपालाकडून सातत्यपूर्वक होणे गरजेचे असते. हे सर्व करताना ग्रंथपालाला ग्रंथालयाविषयी आपुलकी असणे गरजेचे ठरते. ग्रंथपालाने ग्रंथालय ही आपली कर्मभूमी या भावनेने वागले पाहिजे.
अद्ययावत माहिती तंत्रज्ञानाचा स्वीकार : माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात नवनवीन कल्पना प्रत्यक्ष कार्यरत होताना दिसतात. या नवीन तंत्रज्ञानाचा स्वीकार ग्रंथपालाने केला पाहिजे. सदैव आपल्याला अद्ययावत ठेवले पाहिजे तरच त्याला आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करता येईल. ग्रंथपालाने ज्ञान व्यवस्थापनाची नवी तंत्रे आणि क्षेत्रे यांचा सदैव शोध घेतला पाहिजे.
वाचन साहित्य संग्रह विकास : ग्रंथालयामध्ये वाचन साहित्याची खरेदी करावीच लागते. हे वाचन साहित्य उपार्जित करत असताना वाचकांच्या मनोवृत्तीचा व अभ्यासाचा आवाका पाहून वाचन साहित्याची खरेदी केली गेली पाहिजे. आंतरग्रंथालयीन सेवांचा अवलंब करून वाचकांना आवश्यक असे वाचनसाहित्य उपलब्ध करून दिले पाहिजे. ग्रंथालयाची उद्दिष्टे समोर ठेवून उपयुक्त व अद्ययावत वाचनसाहित्य खरेदी करणे हे संग्रह विकासाचे मूलभूत धोरण असले पाहिजे.
व्यवस्थापनातील तंत्राची वैशिष्टय़े : आधुनिक काळामध्ये कोणत्याही संस्थेचे व्यवस्थापन व्यावसायिक भूमिकेतून करण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे. मग ती संस्था उत्पादन करणारी असो, भौतिक सेवा, सामाजिक सेवा किंवा कोणत्याही प्रकारची सेवाभावी संस्था असो. त्यांचा उगम कसा झाला, विकास कसा होत गेला, त्यांच्यामध्ये कोणकोणते बदल होत गेले, अशा अनेक बाबींचा विचार व्यवस्थापन करताना व्यवस्थापकाला नियोजन, संघटन, मनुष्यबळ, नेतृत्व आणि नियंत्रण, अशा कार्याचा आधार घ्यावा लागतो आणि प्रत्येक कार्याच्या आधारे व्यवस्थापनासाठी काही तंत्रे वापरून कोणत्याही संस्थेचे व्यवस्थापन सुरळीत पार पाडण्यास मदत होते. विश्लेषणाधिष्ठित स्वरूप, वस्तुनिष्ठ स्वरूप, तंत्राचे सांख्यिकीय स्वरूप ही व्यवस्थापनातील तंत्राची वैशिष्टय़े आहेत. बदल हा निसर्गाचा तसाच तो मानवाचा स्थायीभाव आहे. बदल जसे उपकारक, तसेच अपायकारक असतात. काळानुरूप बदल हा घडतच असतो. अलीकडे बदल हादेखील व्यवस्थापनाचा अविभाज्य घटक झालेला आहे.
संकरित आणि इलेक्ट्रॉनिक ग्रंथालयांचे व्यवस्थापन : पारंपरिक ग्रंथालये आणि डिजिटल निर्माण झालेल्या ग्रंथालयांना संकरित ग्रंथालये म्हणून संबोधले जाते. अशा ग्रंथालयातील वाचनसाहित्य हे इलेक्ट्रॉनिक स्रोत स्वरूपात व पारंपरिक स्रोत हे कागदावर मुद्रित वा लिखित स्वरूपात उपलब्ध असतात. अशा ग्रंथालयातील सेवांचे स्वरूपदेखील संमिश्र स्वरूपाचे असते. तंत्रज्ञानावर आधारित सेवांबरोबरच पारंपरिक ग्रंथालयातील सेवा अशा ग्रंथालयातून उपलब्ध करून दिली जाते. पारंपरिक वाचन स्रोताबरोबर आधारित ज्ञान क्षेत्रांबरोबर विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांच्यामुळे ज्ञानक्षेत्रात आमूलाग्र विकास होत आहे. ज्ञानविकासाची ही गती केवळ पारंपरिक वाचनसाहित्याच्या माध्यमातून सर्वदूर व अल्पकालावधीत वा तात्काळ उपलब्ध होणे शक्य होत नाही. वैज्ञानिक व्यापार क्षेत्रातील उलाढाली याकरिता गतिमान ज्ञानवितरण गरजेचे ठरते आहे. याचा अंतिम परिणाम हा अशा ज्ञानविकासाचा अद्ययावत तपशील त्याअंतर्गत माहिती ग्रंथालयाद्वारे जलद गतीने उपलब्ध करून देण्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक स्रोतांची आवश्यकता ही आजची गरज आहे. यामुळे पारंपरिक स्रोत व इलेक्ट्रॉनिक स्रोत व त्याआधारे ग्रंथालय सेवा या अपरिहार्य ठरत आहेत आणि याची परिणीती म्हणजेच संकरित ग्रंथालयांचा उदय होय. संकरित ग्रंथालयातील उपार्जन उपस्कार ही संमिश्र स्वरूपात करणे गरजेचे भासत आहे आणि यामुळेच विद्यमान स्थितीत संकरित ग्रंथालये ही गरजेची ठरत आहेत. ग्रंथालयातील माहिती व ज्ञानसंग्रहण स्रोत अथवा वाचन साहित्य हे इलेक्ट्रॉनिक किंवा डिजिटल स्वरूपात असल्यास अशा ग्रंथालयांना इलेक्ट्रॉनिक किंवा डिजिटल ग्रंथालये म्हणून ओळखले जाते. प्रत्यक्ष चार भिंतींच्या आत न राहता ही या ग्रंथालयाचे परीक्षेत्र भिंतींच्या बाहेर पोहोचलेले असल्याने त्यांना भिंतीविरहित ग्रंथालये असे संबोधिले जाते. ग्रंथालयात ज्ञान व माहितीमध्ये संग्रहित केली जातात. ग्रंथालयाचा मूळ उद्देश ज्ञान व माहिती संग्रहण हा असला तरी संग्रहित ज्ञान व माहिती ग्रंथालयाच्या वाचकापर्यंत पोहोचविणे ही ग्रंथालय, ग्रंथपाल आणि ग्रंथालय सेवक यांची जबाबदारी आहे. ज्ञान व माहिती संग्रहण साधने प्राचीन काळापासून ते विद्यमान इलेक्ट्रॉनिक डिजिटल साधनापर्यंत कालसापेक्ष बदलत आलेली आहेत. परिणामी माहिती प्रसारणाची साधने माध्यमे व पद्धतींमध्ये काळानुरूप बदल झाला आणि हा बदल ग्रंथालयांनी स्वीकारला आहे. मात्र हा बदल अनेक स्थित्यंतरातून झाला असल्याने तो स्वीकारणे त्यांचा वापर करणे याबाबत मात्र ग्रंथालयांना अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागले आहे. समस्याप्रधान वातावरणात सामाजिक विकास साधत असताना ग्रंथालयात संग्रहित केलेली माहिती उपयुक्त ठरलेली आहे. कमीतकमी वेळेत योग्य ते वाचनसाहित्य उपलब्ध करून देण्यासाठी आणि ज्ञानसाधनांचा वाढलेला आवाका प्रकाशनांची प्रचंड उपलब्धता माहितीतील वाढ ग्रंथालयाच्या आर्थिक समस्या इ.सारख्या अनेक घटकांचा विचार करता विविध प्रकारच्या सेवांचे आयोजन ग्रंथालयांना करावे लागत आहे. यासाठी साक्षरता, ग्रंथालय साक्षरता यासारखे उपक्रम राबविणे गरजेचे आहे. विद्यमान जग हे ज्ञानाचे विज्ञानाचे आणि तंत्रज्ञानाचे जग म्हणून ओळखले जाते. या पाश्र्वभूमीवर ज्ञान व ज्ञानावर आधारित निर्मिती साधने याला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे. ज्ञाननिर्मितीला प्रोत्साहन प्राप्त होण्याच्या दृष्टीने जागतिक पातळीवर विविध संमेलने परिषदांमधून चर्चा होऊन बौद्धिक संपदा हक्क (Intellectual property right) ही संकल्पना अस्तित्वात आली. मुद्रणकलेचा विकास होत असताना सुरुवातीला मुद्रकांना ‘स्टेशनटस्’ असं संबोधण्यात येई. या मुद्रकांनी १५३४ च्या कालखंडात महत्त्वपूर्ण अशा पाश्चात्त्य ग्रंथांच्या निर्मितीचे संपादन केले. मुद्रकाच्या संघटना व प्रबोधन याद्वारे १७१० मध्ये कॉपीराइट अ‍ॅक्टला निश्चित स्वरूप प्राप्त झाले. त्यानुसार प्रथम प्रकाशनानंतर १४ वर्षांपर्यंत प्रकाशनाचे हक्क शाबीत ठेवण्यात आले. विविध स्तरावरील निर्मात्याकडून वेळोवेळी केलेले संघर्ष व संघटनात्मक प्रयत्नांनी १८१४ मध्ये या अधिकाराची मर्यादा २८ वर्षांपर्यंत वाढविण्यात आली. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ब्रिटन अमेरिका या राष्ट्रांच्या प्रयत्नांनी १९११ चा कॉपीराइट कायदा अस्तित्वात आला. यामध्ये आमूलाग्र बदल होऊन चित्रपटनिर्मिती, आकाशवाणी आणि टंकलिखित आकृतीबंधाचा यामध्ये समावेश करण्यात आला. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील पाश्र्वभूमीचा विचार करता
यू. सी. सी (The Universal Copyright Convention) याद्वारे युनायटेड स्टेटसने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आंतरराष्ट्रीय कॉपीराइट एक जाळे निर्माण करण्याचा सक्षम प्रयत्न केला.
यू. सी. सी.चा विकसनशील देशाकरिता विकास-The stockholm and paris Revisions of U. C. C. द्वारे विकसनशील देशाकरिता विचार करून या कायद्याला बौद्धिक संपदा हक्काचे स्वरूप प्राप्त करून देण्यात आले. The Copyright Designs and patents Act 1988 तंत्रज्ञानाच्या अवलंबामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कॉपीराइट कायद्यामध्ये पुन्हा बदल करणे गरजेचे ठरून काही सुधारणा या कायद्याद्वारे करण्यात आल्या. तंत्रज्ञानामुळे फोटोकॉपिइंग ऑडिओ-व्हिडीओ टेपिंग, संगणक स्रोतनिर्मितीमधील अंतर्भावामुळे ब्रिटिश कायद्यात सुधारणा करणे क्रमप्राप्त ठरले.
ग्रंथालयातील इलेक्ट्रॉनिक संसाधनांचे व्यवस्थापन : इलेक्ट्रॉनिक संसाधने जरी इतर अद्ययावत व जतन करण्यास सोपी असली तरी अशा प्रकारच्या संसाधनांचे व्यवस्थापन करणे ही फारच महत्त्वाची बाब आहे. त्यासाठी ग्रंथपालांनी खालील बाबींवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.
१) आर्थिक अंदाजपत्रक : इलेक्ट्रॉनिक संसाधनांची केवळ एकदा खरेदी करून भागेल, असे नाही तर ती माहिती वापरण्यासाठी पाहण्यासाठी लागणारे उपयुक्त तंत्रज्ञान, तसेच ती माहिती विशिष्ट कालावधीनंतर अद्ययावत करून घेणे गरजेचे असते, तसेच स्वामित्व हक्क खरेदी करण्यासाठीसुद्धा आर्थिक तरतुदीची गरज असते. ग्रंथपालांना आर्थिक अंदाजपत्रक वेळोवेळी बदलून योग्य तरतूद करावी लागते.
२) उत्पादनाचा दर्जा : इलेक्ट्रॉनिक संसाधनाची खरेदी करताना त्यांचा दर्जा पाहणे खूपच गरजेचे असते. आजकाल सर्वानाच जलद माहिती हवी असते आणि इंटरनेट हे सर्वात वेगवान माध्यम असल्यामुळे त्याकडे सर्वाचा ओढा असतो. बऱ्याचदा इंटरनेटवर उपलब्ध असणाऱ्या माहितीच्या खरेपणाची अचूकता कोणीही खात्री देऊ शकत नाही.
३) तंत्रज्ञानाची कालबध्दता : तंत्रज्ञानातील उत्क्रांतीचा हा एक परिणाम आहे, की ज्यामुळे नवीन तंत्रज्ञान विकसित झाल्यावर जुने तंत्रज्ञान फारसे उपयोगात आणले जात नाही आणि एका अर्थाने ते कालबा'ा ठरते. उदा. हार्डवेअरमध्ये वेळोवेळी बदल होत आहेत, नवनवीन आज्ञावली अस्तित्वात येत आहेत. त्यामुळे आपला संगणक सतत अद्ययावत करणे गरजेचे आहे.
४) अधिकार करार : बरेचसे प्रकाशक इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात असलेली माहिती देताना काही करार करतात. ते पाळणे गरजेचे असते. असे उत्पादन खरेदी करण्यापूर्वी त्या कराराचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
५) स्वामित्व हक्क : आंतरराष्ट्रीय ठरावानुसार बौद्धिक हक्कामध्ये कॉपीराइट हा महत्त्वाचा असून, लेखकाने प्रकाशित केलेल्या तारखेपासून हयातभर व हयातीनंतर ६० वर्षे अशा अधिकारांचा अंमल असतो. या कालावधीनंतर असे पुस्तक सार्वजनिक वापरासाठी मुक्त होते. अंकीय रुपांतरासाठी अशी ग्रंथसंपदा फक्त विचारात घेता येते किंवा पूर्वपरवानगीसह ग्रंथाचा विचार करता येतो. इलेक्ट्रॉनिक प्रकाशनामध्ये दिवसेंदिवस अतिशय वेगाने बदल होत आहेत.
६) मानवी संसाधन : ग्रंथालयातील कर्मचाऱ्यांना अद्ययावत तंत्रज्ञानाचे प्रशिक्षण देणे तसेच नवनवीन कौशल्ये स्वत:मध्ये विकसित करून घेण्यासाठी प्रवृत्त करणे गरजेचे आहे. आजकाल इंटरनेट डिजिटल ग्रंथालये यांचा होत असलेला विकास व त्यांचा सर्वस्तरीय अवलंब हे ग्रंथालय संस्कृती समोरचे मोठे आव्हान आहे. ज्ञानव्यवस्थापनासाठी तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर परस्पर आदान-प्रदानता नव्या ज्ञानस्रोतांचा व बाह्य स्रोतांचा स्वीकार उदा. कोलॅबरेटिल प्लॅटफॉर्मस् रिपॉझरिपिज यांचा सापेक्ष वापर व त्यावर आधारित प्रभावी सेवा, ग्रंथालय सेवांचे माहिती सेवांत होत असलेले परिवर्तन आणि या प्रभावीपणे वाचकांच्यापर्यंत पोहोचणे गरजेचे असल्याने प्रशिक्षणास प्राधान्यक्रम प्राप्त झाला आहे. नवी प्रमाणके निर्धारित करणे निकष व नियमांचा अवलंब करणे प्रभावी सेवा देत असताना आपल्या ग्रंथालयाची सुरक्षितता जपणे व वैशिष्टय़ टिकविणे हे ग्रंथालय क्षेत्रातले आधुनिक संस्कृतीपुढील फार मोठे आव्हान आहे.
Comments
Post a Comment