नेटवर्क ऐतिहासिक पाश्र्वभूमी

आधुनिक काळामध्ये नेटवर्क ही संकल्पना आपल्या दैनंदिन जीवनाचा जवळजवळ अविभाज्य भाग झाली आहे. कळत न कळत आपण कुठल्या ना कुठल्या नेटवर्क सेवेचा लाभ घेत असतो. उदा. केबल टीव्ही, बँकांचे जाळे, माहितीच्या नेटवर्कच्या आधारे काही नेटवर्क्‍स विकसित झाली आहेत. त्याचा उपयोग आपण दैनंदिन जीवनात माहिती मिळविण्यासाठी करतो. ज्यामध्ये इंटरनेट, रेल्वे आरक्षण, ग्रंथालय नेटवर्क व माहितीचे नेटवर्क या दळणवळणातील प्रगत तंत्रज्ञानावर आधारित सेवांचा समावेश होतो. जेव्हा माहिती- तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून आणि ग्रंथालय व माहितीशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून जर नेटवर्कची ओळख करून घ्यायची असेल, तर नेटवर्क संकल्पना, तंत्रज्ञान, कार्यप्रणाली, व्यवस्थापन व उपयोग या सर्वाचा सखोल व तपशिलासह अभ्यास करण्याची गरज आहे, हा दृष्टिकोन समोर ठेवून सदर लेखाची मांडणी करण्यात आली आहे.
नेटवर्क ऐतिहासिक पाश्र्वभूमी
यू.एस. डिपार्टमेंट ऑफ डिफेन्सने १९६० साली स्थापन केलेले नेटवर्क हे पहिले नेटवर्क होय. त्यास ‘अर्पाटनेट’ म्हटले गेले. या नेटवर्कमुळे वेगवेगळ्या प्रकारच्या संगणकांमध्ये संवाद होऊ शकतो हे सिद्ध झाले. अर्पानेटचे रूपांतर आज जगप्रसिद्ध इंटरनेट या महाकाय नेटवर्कच्या जाळ्यात रूपांतरित झाले आहे. या नेटवर्कच्या शोधानंतर अनेक लहान मोठी शैक्षणिक, खासगी व सरकारी नेटवर्क निर्माण झाली. उदा. इंटरनेट, युजनेट, बीटनेट, जानेट इत्यादी.
नेटवर्कचे प्रकार
नेटवर्कचे वर्गीकरण हे पुढील प्रकारांनी केले जाते.
नेटवर्क वापरण्याचा उद्देश व प्रकारावर आधारित
नेटवर्क रचना व नियम यांवर आधारित म्हणजेच टोपोलॉजीवर आधारित भौगोलिक आकारावर आधारित उदा. LAN, WAN इ. माहिती दळणवळण पद्धतीवर आधारित.
संकल्पना व उद्देश
नेटवर्क म्हणजे एकाच प्रकारे काम करणारे व एकत्रित प्रणाली व पद्धतीमध्ये भाग घेणारे दोन घटक दळणवळण माध्यमाने जोडणे होय.
नेटवर्कचा मुख्य उद्देश हा आहे की एका प्रकारचे काम हे नेटवर्क घटकांच्या मदतीने द्विगुणित करणे या बाबतीत वेगवेगळी उदाहरणे लक्षात घेऊन नेटवर्क संकल्पना समजावून घेता येईल.
१)    एखाद्या कार्यालयामधील वेगवेगळ्या माळ्यावरील उपविभाग इंटरकॉम पद्धतीने जोडून त्यामध्ये संभाषणाची सोय उपलब्ध करून देणे.
२)    एका ठिकाणी दूरदर्शनचे सर्व चॅनेलचे कार्यक्रम स्वीकारण्याची यंत्रसामग्री विकसित करून जवळपासच्या ग्राहकांना केबलद्वारे दूरदर्शन प्रक्षेपणाची सोय उपलब्ध करून देणे.
वरील उदाहरणाच्या आधारे लहान वा स्थानिक, प्रादेशिक, राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेटवर्कवर काम करतात व त्यांचा उद्देश काय असू शकतो याची ओळखवजा कल्पना आपणास निश्चित येते. अगदी ढोबळमानाने सांगायचे झाल्यास संगणक आणि दळणवळण जोडणीच्या माध्यमाने दोन संगणकांमधील संभाषणाची सोय उपलब्ध होते. ज्यायोगे संगणक एकमेकाच्या आज्ञावली वापरू शकतात, डेटा पाठवू शकतात, स्वीकारू शकतात तसेच एकमेकांचे बुद्धिकौशल्य वापरू शकतात.
माहितीचे नेटवर्क
माहितीची उपलब्धता लक्षात घेता माहितीची नेटवर्क प्रथम अस्तित्वात आणली गेली व पुढे त्यातूनच ग्रंथालय नेटवर्क निर्माण झाले. सूचिबद्ध माहितीचे नेटवर्क- सूचिबद्ध माहितीचे नेटवर्क निर्मिती व प्रसार हा साधारण १९६० च्या दरम्यान झाला. त्याची सुरुवात ग्रंथालयातील सूचींचे आधुनिकीकरण या संकल्पनेपासून झाली. कारण त्यानंतर सूचिबद्ध माहितीचे नेटवर्क व ग्रंथालय नेटवर्क अशा शाखा निर्माण झाल्या. यानंतर ग्रंथालय सूचीचे आधुनिकीकरण वा त्यांचे नेटवर्क बनविण्यामागील कारण म्हणजे माहितीचा स्फोट, माहितीवर नियंत्रण करणे अशक्य होणे ही परिस्थिती, माहितीची गरज व तिची सूचिबद्ध स्वरूपातील गरज, ग्रंथालयाचे बदलते स्वरूप, म्हणजेच वाचकाभिमुख सेवांचा काळ या सर्व गोष्टी ग्रंथालय नेटवर्क निर्मितीस कारणीभूत ठरल्या.
ग्रंथालय नेटवर्क
विविध ग्रंथालय नेटवर्कची जडणघडण, कार्ये, उद्दिष्टे जाणून घेण्यापूर्वी ग्रंथालय नेटवर्क, ग्रंथालय नेटवर्क संकल्पना, पाश्र्वभूमी, व्याख्या, सर्वसाधारण उद्दिष्टय़े व गरज हे मुद्दे समजावून घेणे गरजेचे आहे. माहिती नीटनेटकी ठेवणे, ती मिळविण्यामध्ये मध्यस्थी करणे यामध्ये ग्रंथालयाचा महत्त्वाचा सहभाग असतो. त्यामुळे माहितीचा नेटवर्क विकासासाठी या सहभागाचा निश्चितच फायदा होतो. संगणक व दळणवळण तंत्रज्ञानातील प्रगती व हे तंत्रज्ञान ग्रंथालयास उपलब्ध होणे ही एक पर्वणीच म्हणावी लागेल. त्यामुळे त्यांना त्यांच्या दैनंदिन/ पारंपरिक सेवांचे आधुनिकीकरण करणे तर शक्य झालेच पण त्याशिवाय माहिती सेवा पुरवणेही त्यानंतर शक्य झाले. प्रत्यक्ष साहित्याची देवाणघेवाण तसेच माहिती शोधकार्यात खूप प्रगती करण्यात आली आहे. ग्रंथालय व माहितीशास्त्राच्या भाषेत नेटवर्कचा संबंध हा ग्रंथालयांतर्गत सहकार्यापासून ते रीतसर संगणकीकृत नेटवर्क तयार करण्यापर्यंत जातो.
विकसित व विकसनशील देशांच्या चलनाच्या किमतीतील तफावत, चलन फुगवटा, चलनाचे घसरणारे भाव सर्व प्रकारच्या साहित्याच्या किमतीतील वृद्धी या गोष्टींमुळे ग्रंथालयांवर इतर ग्रंथालयांशी सहकार्य करण्याचे प्रचंड दडपण आल्यामुळे ग्रंथालयांना प्रथम आधुनिकीकरण (Comperisation) करण्यास भाग पडले आहे व त्यानंतर त्यांचे जाळ्यात परिवर्तन करणे ही पुढील पायरीही आवश्यक झाली.
National Commission on Libraries and Information Science (NCLIS) यांच्यानुसार ग्रंथालये माहिती देवाणघेवाण करणे या एकाच उद्देशाने दळणवळण माध्यमाने जोडली जाणे यालाच ‘ग्रंथालय नेटवर्क’ असे म्हणतात. या व्याख्येवरून ग्रंथालय नेटवर्क संबंधीचे मुख्य मुद्दे खालील प्रमाणे सांगता येतील.
* ग्रंथालयाचे संगणकीकरण झालेले असावे व त्यांच्याकडे पुरेसे संगणक व दळणवळण तंत्रज्ञान असावे. त्यामुळे नेटवर्क अंतर्गत जोडणीसाठी लागणारी यंत्रसामग्री उपलब्ध असेल.
* ग्रंथालय नेटवर्कमध्ये भाग घेणारी ग्रंथालये ही ग्रंथालय नेटवर्क नियमावलीच्या करारावर सह्य़ा करतील.
* आपला वाचक व दुसरा ग्रंथालयाचा वाचक असा दुजाभाव न ठेवता नेटवर्क संबंधित सर्व वाचकांना एकाच प्रकारची सेवा देण्यास ग्रंथालये तयार असतील.
ग्रंथालय नेटवर्कची मुख्य अंगे
१) माहिती तसेच देवघेवीची साधने- माहिती, मुख्यत्वेकरून सूचिबद्ध माहिती, प्रत्यक्ष साहित्याचे सर्व प्रकार, माहिती सेवा व मनुष्यबळ.
२) शोधण्याचे मार्ग- लेखक, ग्रंथनाम, क्रमांक, की वर्ड इत्यादी.
३) तांत्रिक माध्यम- दळणवळण जाळे (सहकारी/ खासगी) संगणक, नेटवर्क आज्ञावली इत्यादी.
४) वापरणारे (यूजर) ग्रंथालये व सर्व वाचक भारतात नेटवर्क स्थापन करण्याचे कार्य गेल्या ४० वर्षांत टप्प्याटप्प्याने झालेले आहे. त्याबाबतीत भारताचे पहिले पंतप्रधान पं. जवाहरलाल नेहरू यांनी पुढाकार घेतला. वैज्ञानिक शोधाचे परिणाम सामान्य  जनतेपर्यंत पोहोचले पाहिजेत हा त्यामागचा मुख्य उद्देश होता.
ग्रंथालय नेटवर्कची आवश्यकता
ग्रंथालय नेटवर्कची आवश्यकता काय असा प्रश्न साहजिकच आपल्या मनात येईल. खरे पाहिले तर ग्रंथालयाचे नेटवर्क तयार करण्याचे खूप फायदे आहेत आणि त्याचा फायदा सर्व ग्रंथालयांना तसेच वाचकांना मिळतो हे आज प्रसिद्ध झाले आहे. या फायद्यामध्ये प्रमुख फायदे व उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे-
* फारसे कष्ट न घेता पुस्तके व इतर साहित्याची उपलब्धता कळते.
* कोणती पुस्तके कोणत्या ग्रंथालयात मिळेल याची माहिती मिळते.
* नेटवर्कमुळे ग्रंथालयांतर्गत पुस्तकांची प्रत्यक्ष देवाणघेवाण लवकर होते.
* ग्रंथालय सेवांमध्ये सुधारणा तसेच आमूलाग्र बदल होण्यास प्रोत्साहन मिळते.
* कॉपीराइट नियमांचे पालन करण्यासाठी आधार मिळतो.
* विशिष्ट विषयावर सूची बनविणे शक्य होते.
* अद्ययावत माहितीची सेवा मिळाल्याने प्रदेशांच्या सामाजिक व आर्थिक विकासात मदत होते.
ग्रंथालयांतर्गत देवाण-घेवाण
सर्वात महत्त्वाचा व मोठा फायदा म्हणजे ग्रंथालयांतर्गत पुस्तकांची देवाण-घेवाण होय. ग्रंथालयांतर्गत देवाण-घेवाण सोपी व लवकर व्हावी यासाठी नेटवर्कमधील ग्रंथालय सभासदांनी पुढील बाबींकडे लक्ष देणे अगत्याचे आहे.
१) सर्व ग्रंथालयांच्या ग्रंथसंग्रहासाठी एक युनियन कॅटलॉग बनविणे व तो सर्वाना उपलब्ध करून देणे.
२) आधुनिक दळणवळणाची साधणे : जसे इमेल, फॅक्स, टेलेक्स, झेरॉक्स इत्यादी सर्व ग्रंथालयांकडे उपलब्ध असणे.
३) ग्रंथ देवाण-घेवाण ही मोफत असावी.
४) सक्षम कुुरिअर सुविधा उपलब्ध असणे.
ग्रंथालय नेटवर्क व्यवस्थापन
ग्रंथालय नेटवर्क अस्तित्वात आल्यावर ती चालविण्याची जबाबदारी व्यवस्थापन संस्थेवर येऊन पडते. व्यवस्थापन मंडळ हे नेटवर्कच्या वेगवेगळ्या बाजूंनी त्याकडे लक्ष देत असते. त्यामध्ये-
* हार्डवेअर व सॉफ्टवेअरमध्ये येणाऱ्या अडचणी व समस्या
* निधीची व्यवस्था
* अंदाजपत्रक व जमाखर्च
* सेवांचा प्रवाह सतत सुरू ठेवणे
* मानकीकरण
* सतत सुधारण्याची प्रक्रिया
* गुणवत्ता वाढविणे
* नेटवर्कमधील माहितीची सुरक्षितता
* हार्डवेअर व सॉफ्टवेअरचे संरक्षण
* नेटवर्कची वाढ (प्रसार)
* इतर नेटवर्कशी संबंध
या व इतर अनेक अंगांनी नेटवर्कचे व्यवस्थापन कार्यक्षमरीत्या करावे लागते. त्यामुळे नेटवर्ककडून सभासद ग्रंथालयांना व वाचकांना सतत लाभ मिळत राहील. त्यात काही त्रुटी राहणार नाहीत.
नेटवर्क मनुष्यबळ व्यवस्थापन
ग्रंथालय नेटवर्कच्या विकासासाठी उपयुक्त अशा मनुष्यबळाची गरज असते, नेटवर्क अंतर्गत कर्मचाऱ्यांना  प्रशिक्षण देण्यासाठी सक्षम ग्रंथालय नेटवर्कसाठी तांत्रिक ज्ञान असणाऱ्या पुरेशा कर्मचाऱ्यांची गरज असते, कर्मचाऱ्यांना वेळोवेळी प्रशिक्षणाची गरज असते. अन्यथा नेटवर्कची
कार्यक्षमता कमी होते. नेटवर्कमध्ये भाग घेणाऱ्या
ग्रंथालयांना पुरेशी सेवा मिळाली नाही तर त्यांचा नेटवर्कवरील विश्वास उडतो. नेटवर्कच्या कामामध्ये सातत्य ठेवण्यासाठी कर्मचारीवर्ग हा कायमस्वरूपी असला पाहिजे.
प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्था
भारतामध्ये INSDOC, DESIDOC, DELNET व INFLIBNET  यांसारख्या संस्था ग्रंथालय नेटवर्क व संगणकीकरणाचे प्रशिक्षण देत आहेत. काही विद्यापीठेही मर्यादित स्वरूपात ग्रंथालय आधुनिकीकरणाचे प्रशिक्षण देत आहेत. परंतु हे प्रयत्न अपुरे आहेत. ग्रंथालयशास्त्रातील अभ्यासक्रमात नेटवर्कसंबंधीच्या अभ्यास अंतर्भूत करणे गरजेचे आहे. त्यासाठी स्वतंत्र अभ्यासक्रम आखल्यास नेटवर्कसंबंधी माहिती असलेला कर्मचारीवर्ग मोठय़ा प्रमाणावर तयार होईल अशी अपेक्षा आहे.
नेटवर्क आज्ञावली
ग्रंथालय नेटवर्कसंबंधी आज्ञावली हा इथे ढोबळमानाने वापरलेला शब्द आहे. नेटवर्कसंबंधी आज्ञावलीचा विचार करताना खालील तीन गोष्टींचा विचार करणे आवश्यक असते.
   १) सिस्टिम सॉफ्टवेअर
   २) अ‍ॅप्लिकेशन सॉफ्टवेअर
   ३) नेटवर्क सॉफ्टवेअर
वरीलपैकी सिस्टिम सॉफ्टवेअर हे संगणक व त्याची इतर यंत्रसामग्री यांच्या कामावर नियंत्रण ठेवते. अ‍ॅप्लिकेशन सॉफ्टवेअरचा संबंध आज्ञावलीची भाषा किंवा पाया यांच्याशी येतो. ही आज्ञावली म्हणजे ग्रंथालयाचे काम करण्यास उपयुक्त असे प्रोग्रॅम्स असतात. नेटवर्किंग सॉफ्टवेअर हे नेटवर्क व्यवस्थित  कसे चालेल यासाठी असणारी आज्ञावली आहे. त्याचा संबंध हा प्रोटोकॉल किंवा नेटवर्क ऑर्किटेक्चर य गोष्टीशी येतो.
सिस्टिम सॉफ्टवेअर तसेच नेटवर्क सॉफ्टवेअर हे बाजारातून सध्या उत्कृष्ट असे उपलब्ध तंत्रज्ञान घ्यावे, जेणेकरून भविष्यकाळात त्याचे नूतनीकरण करता येईल अशा क्षमतेचे असावे. अ‍ॅप्लिकेशन सॉफ्टवेअर हे दोन प्रकारचे असते.
१) इनहाऊस किंवा संस्थेअंतर्गत प्रोग्रॅमरनी बनविलेले.
२) बाजारात तयार असणारे सॉफ्टवेअर
सध्या बाजारात खालील सॉफ्टवेअर उपलब्ध आहेत. लिबसीस, लायब्ररीयन, स्लीम, सोल, संजय, मैत्रय, लिब्रीस, लिबमॅन इत्यादी.
दळणवळण यंत्रसामग्री निवडतानासुद्धा सध्या उपलब्ध असे उत्कृष्ट तंत्रज्ञान जे भविष्यकाळात नूतनीकरणास अडचण होणार नाही याची काळजी घेण्यात यावी.
ग्रंथालय व नेटवर्क व्यवस्थेतून वाचनसाहित्याचा एकत्रित उपयोग-
ग्रंथालयाकडे असणारा ग्रंथसंग्रह व इतर साधने हे सहकार्याने एकमेकांनी वापरणे यालाच वाचनसाहित्याचा सामूहिक उपयोग असे म्हटले जाते. त्याचा उपयोग वाचकांना परिणामकारक व सक्षम सेवा देण्यासाठी केला जातो. ग्रंथसंग्रहाच्या सामूहिक उपयोगाची परिस्थिती उद्भवण्यामागील कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत.
* माहितीचा विस्फोट
* भारतीय चलनाच्या उतरत्या किमती
* साहित्याच्या वाढत्या किमती
* ग्रंथालयाकडे असलेला मर्यादित निधी
* वाचकांच्या वाढत्या गरजा
* अनेक विषयांमधील- विशेषत: विज्ञान-तंत्रज्ञान विषयातील घडामोडी व संशोधन
* जागतिक सूची नियंत्रणाची गरज
* संगणक व दळणवळण तंत्रज्ञानातील प्रगती व त्यामुळे माहिती तंत्रज्ञानाची ग्रंथालयातील उपलब्धता
* संगणकाद्वारे ग्रंथालये जोडण्यामागील शक्यता व सुलभता.
ग्रंथालयाकडे असणारे वाचनसाहित्य संग्रह एकत्रितपणे वापरणे किंवा वाचनसाहित्याचा सामूहिक उपयोग हा अनेक प्रकारे केला जातो. जसे-
१) एका ग्रंथालयाच्या वाचकाने दुसऱ्या ग्रंथालयात जऊन त्या ग्रंथालयाचा वापर करणे.
२) हवी असलेली माहिती किंवा पुस्तक कुठल्या ग्रंथालयात आहे ते तपासून त्याची प्रत उपलब्ध करून देणे.
३) ग्रंथालय ग्रंथालयांतर्गत ग्रंथ व इतर साहित्याची देवाण-घेवाण करणे.
गं्रथालयांतर्गत देवाण-घेवाण ही अनेक गोष्टींवर अवलंबून असते. ग्रंथालयाची तयारी, ग्रंथालयाचा प्रकार, वाचकांचा दर्जा, ग्रंथालयाची वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगाची जबाबदारी, नेटवर्कची सुविधा तसेच कुरिअर सोयीची उपलब्धता.
वाचनसाहित्याच्या एकत्रित उपयोगाचे स्तर
* स्थानिक स्तर- ज्यामध्ये शहरातील ग्रंथालयांची मिळून संघतालिका बनवून त्यावर आधारित ग्रंथालयांतर्गत देवघेव होऊ शकते.
प्रादेशिक स्तर- एखाद्या शहरापेक्षा भौगोलिकदृष्टय़ा विस्तृत अशा भागासाठी शहरापेक्षा थोडय़ा विस्तृत पायावर वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगाची संकल्पना अमलात आणता येते.
देशपातळीवर- प्रादेशिक स्तरापेक्षा विस्तृत म्हणजे देशपातळीवर वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगाचे नेटवर्क प्रस्थापित करता येते. नॅशनल इन्फॉर्मेशन पॉलिसी अंतर्गत असे नेटवर्क प्रस्थापित करून वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगाचे उद्दिष्ट साध्य करता येते. हे सर्व लक्षात घेता वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगाचे अनेक फायदे व ग्रंथालयांनी या पद्धतीचा पुरस्कार केल्याने पर्यायाने ग्रंथालयाचे यश व वाचकांची सेवा केल्याचे श्रेय मिळणार आहे.

वाचनसाहित्याच्या एकत्रित उपयोगाचे फायदे
आर्थिकदृष्टय़ा वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगाचे फायदे खालीलप्रमाणे नमूद करत येतील.
१) पुस्तकांच्या वाढत्या किमती, ती मिळवून सांभाळण्यासाठी होणारा  खर्च, त्यासाठी लागणारे मनुष्यबळ, ते ठेवण्यासाठी अपुरी जागा या सर्व गोष्टी लक्षात घेता प्रत्येक ग्रंथालय प्रकाशित झालेले सर्व साहित्य  किंवा एकाच विषयावरील सर्व साहित्य वाचकांना उपलब्ध करून देऊ शकत नाही. तेव्हा त्यासाठी ग्रंथालयास वाचनसाहित्याच्या सामूहिक उपयोगावर अवलंबून राहणे भाग आहे.
२) संगणक व दळणवळण तंत्रज्ञान ग्रंथालयात उपलब्ध झाल्याने माहितीची देवाण-घेवाण ही जलद होऊ लागली आहे. त्यामुळे वाचकांचा वेळ वाचतो. माहितीचे प्रसारणही लवकर होते. त्यामुळे संशोधनाच्या कामात खूप उपयोग होऊन पर्यायाने निष्कर्ष त्वरेने उपलब्ध होतात. त्यामुळे फ&ऊ च्या कामात गती येऊन कारखान्याचे उत्पादन वाढण्यास मदत होते.
३) सहकारी उपार्जनाने ग्रंथखरेदीत बचत होते व उपलब्ध निधी परिणामकारकपणे वापरला जातो.
४) सहकारी तालिकीकरणाने पुन्हा पुन्हा तालिकापत्रे तयार करण्यासाठी लागणारा वेळ, पैसा व मनुष्यबळ वाचते.
५) पुस्तके दुसऱ्या ग्रंथालयातून उपलब्ध करण्यासाठी लागणारा खर्च हा ग्रंथ खरेदी करून ती सांभाळणे यावर होणाऱ्या खर्चापेक्षा कमीच असतो.

ग्रंथालय व माहिती नेटवर्क
वैशिष्टय़े 
* ग्रंथालय- ग्रंथालयामधील तंत्रज्ञान तांत्रिक सेवांमध्ये सहकार्य करणे. उदा. एकत्रित तालिकीकरण.
* सर्वसामान्य अशा ठराविक नेमक्या सेवा देणे व अशा कामाचे नियंत्रण एका ठिकाणाहून करणे.
*  प्रत्येक ग्रंथालयाच्या मुख्य ग्रंथपालाशी संलग्न राहणे.
गरज 
* सर्वाना माहिती मिळण्याची समान संधी
* परस्परावलंबन
*  माहितीस्रोतांच्या कक्षा रुंदावणे
*  एकात्मता व संचालन
*  मध्यवर्ती नियंत्रण
*  किंमत व उत्पादकता
* संशोधन
*  बहुराष्ट्रीयत्व.
-- 

 

 

 

 

     Thanks and Regards,

       Gaikwad Umesh

  Mobile:- 96 23 32 18 54